Βαγγέλης Περράκης
Το βιβλίο των Michael Hardt και Antonio Negri «Αυτοκρατορία» κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2002, σε μετάφραση του Νεκτάριου Καλαϊτζή, από τις εκδόσεις Scripta. Αποτελεί τo δεύτερο βιβλίο που έγραψαν μαζί μετά την «Εργασία του Διόνυσου». Ακολούθησε το Πλήθος, το Commonwealth, το Να ξαναπάρουμε τη σκυτάλη και το Assembly.
Βασική υπόθεση του βιβλίου είναι ότι «η κυριαρχία έχει λάβει μια νέα μορφή, συντιθέμενη από μία σειρά εθνικών και υπερεθνικών οργανισμών τους οποίους, διέπει μία και η αυτή εξουσιαστική λογική». Αυτή η νέα «παγκόσμια μορφή κυριαρχίας» ονομάζεται Αυτοκρατορία.
Οι Hardt και Negri τοποθετούν χρονικά την εμφάνιση της Αυτοκρατορίας μετά την ανατροπή των αποικιακών καθεστώτων και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Στην εποχή της Αυτοκρατορίας «το εθνικό κράτος έχει ολοένα και λιγότερο τη δύναμη να ρυθμίζει αυτές τις ροές και να επιβάλλει την εξουσία του στην οικονομία. Και τα ισχυρότερα των εθνικών κρατών δεν πρέπει πλέον να θεωρούνται ως ανώτατες και κυρίαρχες αρχές, ούτε εκτός αλλά ούτε και εντός των εθνικών τους συνόρων. Η παρακμή της κυριαρχικής εξουσίας των εθνικών κρατών, εντούτοις, δεν συνεπάγεται και την αποδυνάμωση της καθαυτής κυριαρχίας».
«Η Αυτοκρατορία είναι το πολιτικό υποκείμενο που κατ’ ουσίαν ρυθμίζει αυτές τις παγκόσμιες ανταλλαγές, η κυριαρχική δύναμη που κυβερνά τον κόσμο».
Αυτοκρατορία vs Ιμπεριαλισμός:
«Η κυριαρχία του εθνικούς κράτους ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος των ιμπεριαλιστικών καθεστώτων που οικοδόμησαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κατά τους νεότερους χρόνους. Με τον όρο ‘Αυτοκρατορία’, εντούτοις, εννοούμε κάτι τελείως διαφορετικό από τον όρο «ιμπεριαλισμός». Τα σύνορα που ορίστηκαν από το σύστημα εθνικών κρατών των εθνικών κρατών των νεότερων χρόνων ήταν θεμελιώδη για την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και την οικονομική επέκταση. [Ο] ιμπεριαλισμός αφορούσε όντως μια προέκταση της κυριαρχικής εξουσίας των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών, πέραν των δικών τους συνόρων.[Ο]πουδήποτε ρίζωνε η νεότερη έννοια της εθνικής κυριαρχίας, οικοδόμησε ένα Λεβιάθαν που δέσποζε στον κοινωνικό τομέα και επέβαλλε ιεραρχικές εδαφικές οριοθετήσεις, τόσο για να αστυνομεύει την καθαρότητα της δικής το ταυτότητας όσο και για να αποκλείει καθετί αλλότριο.
«Αντίθετα από τον ιμπεριαλισμό, η Αυτοκρατορία δεν εγκαθιστά κάποιο εδαφικό κέντρο εξουσίας ούτε εξαρτάται από αμετακίνητα σύνορα και φραγμούς. Είναι ένας αποκεντρωμένος και απεδαφικοποιητικός μηχανισμός, που σταδιακά ενσωματώνει ολόκληρο τον πλανήτη στα ανοιχτά, επεκτεινόμενα σύνορά του. Η Αυτοκρατορία διαχειρίζεται υβριδικές ταυτότητες, ευέλικτες ιεραρχίες και πολλαπλές ανταλλαγές, μέσα από μεταβαλλόμενα δίκτυα προστάγματος. Τα διακεκριμένα εθνικά χρώματα του ιμπεριαλιστικού χάρτη του κόσμου έχουν αναμειχθεί σχηματίζοντας το αυτοκρατορικό ουράνιο τόξο».
«Ακόμη [και] η γεωγραφική κατανομή των τριών κόσμων (του Πρώτου, του Δεύτερου, του Τρίτου) έχει διαταραχτεί, ούτως ώστε να βρίσκουμε διαρκώς τον Πρώτο Κόσμο μέσα στον Τρίτο και τον Τρίτο μέσα στο πρώτο, ενώ ο Δεύτερος φαίνεται να έχει σβηστεί από το χάρτη».
[Ο] ρόλος της βιομηχανικής εργασίας στο εργοστάσιο έχει περισταλεί και αντίθετα δίνεται προτεραιότητα στην επικοινωνιακή, συνεργατική και συναισθηματική εργασία. Με τον μετα-εκσυγχρονισμό της παγκόσμιας οικονομίας, η δημιουργία πλούτου τείνει ολοένα και περισσότερο προς αυτό που αποκαλούμε ‘βιοπολιτική παραγωγή’, την παραγωγή του ίδιου του κοινωνικού βίου, κατά την οποία το οικονομικό, το πολιτικό και το πολιτισμικό ολοένα περισσότερο αλληλεπικαλύπτονται και επενδύουν το ένα το άλλο».
Οι ΗΠΑ και το κέντρο της Αυτοκρατορίας:
«Ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά εδώ που τα λέμε, ούτε κανένα άλλο εθνικό κράτος, δεν μπορεί σήμερα να αποτελέσει το κέντρο ενός ιμπεριαλιστικού σχεδίου. Ο ιμπεριαλισμός έχει ξοφλήσει. Κανένα έθνος δεν πρόκειται να ηγηθεί του κόσμου με τον τρόπο που ηγήθηκαν τα ευρωπαϊκά έθνη κατά τους νεότερους χρόνους».
Οι Ηνωμένες Πολιτείες κατέχουν όντως προνομιακή θέση στην Αυτοκρατορία, αυτή η προνομία τους όμως δεν οφείλεται στις ομοιότητές τους προς τις παλαιές δυνάμεις του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού αλλά στις διαφορές τους. Οι διαφορές αυτές γίνονται σαφέστατα αντιληπτές, αν εστιάσουμε στα κυριολεκτικώς ειπείν αυτοκρατορικά (και όχι ιμπεριαλιστικά) θεμέλια του πολιτεύματος των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου με τον όρο ‘πολίτευμα’ εννοούμε τόσο το τυπικό Σύνταγμα, τον γραπτό καταστατικό χάρτη με τις διάφορες τροποποιήσεις και τη νομολογία που έχει παραχθεί βάσει αυτού, όσο και την υλική πολιτειακή συγκρότηση, δηλαδή τη διαρκή διαμόρφωση και αναδιαμόρφωση της σύνθεσης των κοινωνικών δυνάμεων».
Η έννοια της Αυτοκρατορίας έχει τα εξής χαρακτηριστικά:
Α) «προϋποθέτει ένα καθεστώς το οποίο ουσιαστικά περικλείει τη χωρική ολότητα, ή μάλλον κυβερνά όλον τον ‘πολιτισμένο’ κόσμο. Δεν υπάρχουν εδαφικά σύνορα που να περιορίζουν την εξουσία της».
Β) «παρουσιάζεται όχι ως ένα ιστορικά προσδιορισμένο καθεστώς που σχηματίζεται μέσα από κατακτήσεις, αλλά μάλλον ως μια τάξη πραγμάτων που κατ’ ουσίαν αναστέλλει την ιστορία και με αυτόν τον τρόπο παγιώνει την υφιστάμενη κατάσταση των πραγμάτων εις τους αιώνας. Από την οπτική της Αυτοκρατορίας, πάντα έτσι θα είναι τα πράγματα και πάντα έτσι έπρεπε να είναι. Με άλλα λόγια, η Αυτοκρατορία παρουσιάζει την εξουσία της όχι ως μια μεταβατική στιγμή μέσα στο ρου της ιστορίας, αλλά ως ένα καθεστώς χωρίς χρονικά όρια και, υπ’ αυτήν την έννοια, έξω από την ιστορία ή στο τέλος της».
Γ) «η εξουσία της Αυτοκρατορίας λειτουργεί σε όλους τους καταγραφείς της κοινωνικής τάξης, εκτεινόμενη ως τα βάθη του κοινωνικού κόσμου. Η Αυτοκρατορία δεν διαχειρίζεται μόνο ένα έδαφος και ένα πληθυσμό, αλλά δημιουργεί επίσης τον ίδιο τον κόσμο στον οποίο ενοικεί. Δεν ρυθμίζει μόνο την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, αλλά αποσκοπεί να εξουσιάσει άμεσα την ανθρώπινη φύση. Το αντικείμενο της εξουσίας της είναι ο κοινωνικός βίος στο σύνολό του, και γι’ αυτό η Αυτοκρατορία αποτελεί την παραδειγματική μορφή της βιοεξουσίας».
Δ) «Μολονότι η πρακτική της Αυτοκρατορίας βαφτίζεται συνεχώς στο αίμα, η έννοια της Αυτοκρατορίας είναι πάντοτε αφιερωμένη στην ειρήνη – μια διηνεκή και καθολική ειρήνη εκτός της ιστορίας».
Ο Foucault μας επιτρέπει να δούμε την «υλική λειτουργία της Αυτοκρατορίας»
Το έργο του Φουκώ, σύμφωνα με τους συγγραφείς, μας επιτρέπει καταρχάς να διαγνώσουμε ένα σημαντικό ιστορικό πέρασμα από την πειθαρχική κοινωνία στην κοινωνία του ελέγχου.
Πειθαρχική κοινωνία: Η εξουσία κυβερνά δομώντας τις παραμέτρους και τα όρια της σκέψης και της πρακτικής, επικυρώνοντας και επιβάλλοντας φυσιολογικές και/ή αποκλίνουσες συμπεριφορές.
Κοινωνία του ελέγχου: Οι μηχανισμοί του προστάγματος γίνονται ολοένα και πιο ‘δημοκρατικοί’, ολοένα πιο εμμενείς στο κοινωνικό πεδίο, καθώς κατανέμονται στο νου και το σώμα όλων των πολιτών. Ως εκ τούτου, οι συμπεριφορές κοινωνικής ένταξης και αποκλεισμού, οι οποίες αποτελούν ίδιον της εξουσίας, ολοένα περισσότερο εσωτερικεύονται από τα ίδια τα υποκείμενα. Η εξουσία πλέον ασκείται μέσω μηχανισμών οι οποίοι οργανώνουν με άμεσο τρόπο τους νόες (σε επικοινωνιακά συστήματα, πληροφοριακά δίκτυα, κλπ.) και τα σώματα (σε συστήματα κρατικής πρόνοιας, επιτηρούμενες δραστηριότητες κλπ.) ωθώντας τα προς μια κατάσταση αυτόβουλης αλλοτρίωσης από την αίσθηση της ζωής και την επιθυμία για δημιουργικότητα. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η κοινωνία του ελέγχου χαρακτηρίζεται από μια επίταση και γενίκευση των σωφρονιστικών μηχανισμών της πειθαρχικότητας που εμψυχώνουν εκ των έσω τις κοινές και καθημερινές μας πρακτικές, εν αντιθέσει όμως προς την πειθαρχία, ο έλεγχος αυτός εκτείνεται πολύ πέραν των δομημένων εστιών των κοινωνικών θεσμών μέσα από ευέλικτα και μεταβαλλόμενα δίκτυα.
Κατά δεύτερον, το έργο του Φουκώ μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τη βιοπολιτική φύση του νέου εξουσιαστικού παραδείγματος. Η βιοεξουσία είναι μια μορφή εξουσίας που ρυθμίζει τον κοινωνικό βίο εκ των έσω, παρακολουθώντας τον, ερμηνεύοντάς τον, απορροφώντας τον και αναδιαρθρώνοντάς τον. Η εξουσία μπορεί να πετύχει την αποτελεσματική διοίκηση ολόκληρου του φάσματος του βίου του πληθυσμού μόνο όταν καθίσταται αναπόσπαστη, ζωτική λειτουργία την οποία κάθε άτομο ενστερνίζεται και επανενεργοποιεί εκουσίως. Όπως λέει ο Φουκώ, ‘Η ζωή έχει γίνει πλέον […] αντικείμενο της εξουσίας’. Η υψηλότερη λειτουργία της εξουσίας είναι να επενδύσει τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις, και πρωταρχικό μέλημά της έχει να διευθύνει τη ζωή. Η βιοεξουσία αναφέρεται συνεπώς σε μια κατάσταση κατά την οποία το άμεσο ζητούμενο της εξουσίας είναι η παραγωγή και αναπαραγωγή της ίδιας της ζωής.»
«Αυτές ο δύο γραμμές του έργου του Φουκώ συναντώνται υπό την έννοια ότι μόνο η κοινωνία του ελέγχου είναι σε θέση να υιοθετήσει το βιοπολιτικό πλαίσιο ως αποκλειστικό πεδίο αναφοράς της».
Στην πειθαρχική κοινωνία η σχέση μεταξύ εξουσίας και ατόμου παραμένει στατική: η πειθαρχική΄ εισβολή της εξουσίας ήταν ανάλογη της αντίστασης του ατόμου […] όταν η εξουσία γίνεται εξ ολοκλήρου βιοπολιτική, ολόκληρο το κοινωνικό σώμα περιλαμβάνεται στον εξουσιαστικό μηχανισμό και αναπτύσσεται στη δυνητικότητά του.
«Ο βασικός συνεκτικός ιστός του βιοπολιτικού κόσμου οικοδομείται υπό ορισμένες σημαντικές απόψεις από τις τεράστιες υπερεθνικές εταιρείες».
Αυτό που νομιμοποιεί σήμερα τους μεγάλους πολυεθνικούς και υπερεθνικούς οργανισμούς όπως το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα, την GATT κοκ) είναι ακριβώς ότι λειτουργούν μέσα στο αυτοκρατορικό πλαίσιο. “Οι δραστηριότητες των εταιρειών δεν περιορίζονται πλέον στην επιβολή αφηρημένου ελέγχου και την οργάνωση απλών ληστρικών επιχειρήσεων και άνισης ανταλλαγής. Αντίθετα, δομούν και αναδιαρθρώνουν ευθέως τα εδάφη και τους πληθυσμούς. Τείνουν να μετατρέψουν τα εθνικά κράτη σε απλά όργανα καταγραφής των ροών των αγαθών, των χρημάτων και των πληθυσμών που εκείνες θέτουν σε κίνηση. Οι υπερεθνικές εταιρείες κατανέμουν άμεσα την εργατική δύναμη στις διάφορες αγορές, επιμερίζουν λειτουργικούς παραγωγικούς πόρους και οργανώνουν ιεραρχικά τους ποικίλους τομείς της παγκόσμιας παραγωγής. Ο περίπλοκος μηχανισμός που επιλέγει επενδύσεις και κατευθύνει τους οικονομικούς και νομισματικούς χειρισμούς καθορίζει τη νέα γεωγραφία της παγκόσμιας αγοράς, ή μάλλον τη νέα βιοπολιτική δόμηση του κόσμου.
Η πιο ολοκληρωμένη μορφή αυτού του κόσμου παρουσιάζεται από τη νομισματική σκοπιά. Από αυτή τη σκοπιά μπορούμε να διακρίνουμε ένα ορίζοντα αξιών και ένα μηχανισμό καταμερισμού, ένα μηχανισμό συσσώρευσης και έναν τρόπο κυκλοφορίας, μια εξουσία και μια γλώσσα. Δεν υπάρχει κανένα ίχνος ‘γυμνής ζωής’, κανένας εξωτερικός τρόπος θεώρησης, που να μπορεί να τοποθετηθεί έξω από αυτό το διαποτισμένο από το χρήμα πεδίο. Τίποτα δεν γλιτώνει από το χρήμα. Η παραγωγή και η αναπαραγωγή περιβάλλονται χρηματικό ένδυμα. Στην πραγματικότητα, κάθε βιοπολιτική μορφή εμφανίζεται ενδεδυμένη έναν χρηματικό μανδύα. ‘Συσσώσευσε, συσσώρευσε! Αυτό λένε οι νόμοι και οι προφήτες!’
Οι μεγάλες βιομηχανικές και οικονομικές δυνάμεις, κατά συνέπεια, δεν παράγουν μόνο αγαθά αλλά και υποκειμενικότητες. Παράγουν ωφέλιμες υποκειμενικότητες μέσα στα βιοπολιτικά συμφραζόμενα: παράγουν ανάγκες, κοινωνικές σχέσεις, σώματα και νόες- τουτέστιν, παράγουν παραγωγούς.
Ένας τόπος που πρέπει να εντοπίσουμε τη βιοπολιτική παραγωγή της τάξεως είναι οι άυλοι σύνδεσμοι της παραγωγής της γλώσσας, της επικοινωνίας και της συμβολικής που αναπτύσσονται στις βιομηχανίες των επικοινωνιών. Η ανάπτυξη επικοινωνιακών δικτύων εμφανίζει οργανική σχέση με την ανάδυση της νέας παγκόσμιας τάξης- πρόκειται, με άλλα λόγια για μια σχέση αιτίας και αποτελέσματος, παραγωγού και προϊόντος. Η επικοινωνία όχι μόνο εκφράζει αλλά και οργανώνει το κίνημα της παγκοσμιοποίησης. Οργανώνει το κίνημα πολλαπλασιάζοντας και διαρθρώνοντας τις διασυνδέσεις μέσω δικτύων. Εκφράζει το κίνημα και ελέγχει την έννοια και την κατεύθυνση του φαντασιακού που διατρέχει αυτές τις επικοινωνιακές συνδέσεις. με άλλα λόγια, το φαντασιακό καθοδηγείται και διοχετεύεται στο πλαίσιο της επικοινωνιακής μηχανής. Αυτό που οι θεωρίες της εξουσίας της νεωτερικότητας αναγκάστηκαν να θεωρήσουν ως υπερβατικό, δηλαδή ως εξωτερικό στις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις, εδώ μορφοποιείται εντός, είναι εμμενές στις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Η διαμεσολάβηση απορροφάται από την παραγωγική μηχανή. Η πολιτική σύνθεση του κοινωνικού χώρου καθηλώνεται στη σφαίρα της επικοινωνίας. Γι’ αυτό οι βιομηχανίες επικοινωνιών έχουν καταλάβει τέτοια κεντρική θέση. Γιατί όχι μόνο οργανώνουν την παραγωγή σε μια νέα κλίμακα και επιβάλλουν μια νέα δομή, κατάλληλη για την πλανητική σφαίρα, αλλά και καθιστούν εμμενή τη δικαίωσή της. Η εξουσία, καθώς παράγει, οργανώνει. καθώς οργανώνει, μιλάει και εκφράζεται ως αυθεντική γλώσσα. Η γλώσσα, καθώς επικοινωνεί, παράγει αγαθά αλλά κυρίως δημιουργεί υποκειμενικότητες, τις βάζει να σχετιστούν μεταξύ τους και τις ρυθμίζει. Οι βιομηχανίες των επικοινωνιών ενσωματώνουν το φαντασιακό και το συμβολικό στον βιοπολιτικό ιστό, όχι απλώς θέτοντάς τα στην υπηρεσία της εξουσίας αλλά ουσιαστικά ενσωματώνοντάς τα στην ίδια τη λειτουργία της».
Για τους Hardt και Negri, η Αυτοκρατορία είναι επομένως «ένα ξεχωριστό είδος κυριαρχίας- με μια ασυνεχή μορφή κυριαρχίας που θα έπρεπε να θεωρηθεί στοιχειώδης ή περιθωριακή στο βαθμό που ενεργεί ‘στην τελική στιγμή’, μια κυριαρχία που εντοπίζει το μόνο σημείο αναφοράς της στην οριστική απολυτότητα της εξουσίας που μπορεί να ασκήσει. Η Αυτοκρατορία έτσι εμφανίζεται με τη μορφή μιας μηχανής εξαιρετικά υψηλής τεχνολογίας: είναι δυνητική, φτιαγμένη για να ελέγχει το περιθωριακό συμβάν, και οργανωμένη για να κυριαρχεί και όταν παραστεί ανάγκη να επεμβαίνει εκεί όπου το σύστημα εμφανίζει βλάβη (παρόμοια με τις πλέον προηγμένες τεχνολογίες της ρομποτικής παραγωγής). Η δυνητικότητα και η ασυνέχεια της αυτοκρατορικής κυριαρχίας, εντούτοις, δεν ελαχιστοποιούν την αποτελεσματικότητα της ισχύος της. αντιθέτως, αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά χρησιμεύουν για να επιβάλλουν το μηχανισμό της, καταδεικνύοντας την αποτελεσματικότητά της στο σύγχρονο ιστορικό πλαίσιο και τη νόμιμη δύναμή της να επιλύει παγκόσμια προβλήματα στην τελική στιγμή».
Hardt- Negri, Αυτοκρατορία, μτφρ. Ν. Καλαϊτζής, Αθήνα: Scripta, 2002.