Βαγγέλης Περράκης
Τι είναι ο νεοφιλελευθερισμός;
«[Η] νεοφιλελεύθερη θεωρία, σε γενικές γραμμές ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη ευημερία μπορεί να εξασφαλιστεί αποτελεσματικότερα από ένα σύστημα στο οποίο οι επιχειρηματικές ελευθερίες και ικανότητες δεν θα υπόκεινται σε έλεγχο και έτσι, μέσα σε ένα ειδικό πλαίσιο πολύ ισχυρών ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων που υποστηρίζεται από τους θεσμούς της ελεύθερης αγοράς και του ελεύθερου εμπορίου, θα αποδίδουν τα μέγιστα. Αυτό το θεσμικό πλαίσιο θεωρείται ανώτερο από οιοδήποτε άλλο».
Νεοφιλελεύθερη θεωρία για το κράτος
Σύμφωνα με τη νεοφιλελεύθερη θεωρία το κράτος εξακολουθεί να έχει σημαντικές υποχρεώσεις. Στηρίζει «τους θεσμούς και τις νομικές κατασκευές του συστήματος της αγοράς, αλλά και τους θεσμούς που κατοχυρώνουν τα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας. Πρέπει επίσης αν υπάρχει ανάγκη να χρησιμοποιεί όλες τις μεθόδους εξουσίας, βίας και αστυνόμευσης που διαθέτει, προκειμένου να διασφαλίζει ότι η ελεύθερη αγορά θα συνεχίσει να λειτουργεί. Τέλος, οφείλει να προχωρεί παραπέρα, δημιουργώντας αγορές σε τομείς στους οποίους αυτές δεν υπάρχουν ακόμη (π.χ. στην υγεία, στο περιβάλλον κτλ.). Από τη στιγμή, βέβαια, που αυτές οι αγορές δημιουργηθούν, το κράτος οφείλει να αποσύρεται και να διακόπτει κάθε παρέμβαση».
«Η ανάμειξη του κράτους στη λειτουργία της αγοράς θεωρείται προβληματική για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί το κράτος […] δεν είναι σε θέση να έχει επαρκή πληροφόρηση, έτσι ώστε οι αποφάσεις του να μπορούν να συγκριθούν σε ποιότητα με αυτές που προκύπτουν από τα σήματα που δίνουν οι τιμές και οι αγορές που λειτουργούν με εύρυθμο τρόπο. Δεύτερον, επειδή είναι σχεδόν βέβαιο ότι διάφορες ομάδες ειδικών συμφερόντων θα αποκτήσουν τον έλεγχο της κρατικής μηχανής και θα διαστρεβλώσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων προς την κατεύθυνση που ευνοεί τα δικά τους συμφέροντα. Γι’ αυτούς τους λόγους, λοιπόν, το κράτος οφείλει να αποσυρθεί από κάθε είδους κοινωνικές υποχρεώσεις προς τους πολίτες του και να επιστρέψει την ευθύνη της κοινωνικής ευημερίας και της κοινωνικής προστασίας στο άτομο, ανάγοντάς τη σε προσωπική υπευθυνότητα του ίδιου και της οικογένειας. Η φράση της Μάργκαρετ Θάτσερ ότι ‘δεν υπάρχει κοινωνία, παρά μόνο τα άτομα και οι οικογένειές τους’ αποτελεί τη διασημότερη διατύπωση αυτής της αντίληψης».
Περνώντας από την Χιλή του Πινοσέτ, τη στήριξη της CIA, τον Κίσινγκερ, τον Νίξον και τα ‘παιδιά του Σικάγο’, ο Χάρβεϊ σημειώνει ότι κάποια γεγονότα που δεν έμοιαζαν ιδιαίτερα σημαντικά όταν συνέβαιναν είχαν τελικά παγκόσμια σημασία. Τέτοιο σημείο καμπής στην παγκόσμια ιστορία θεωρεί ότι ήταν η περίοδος 1978-1980.
Τον Δεκέμβριο του 1978, ο Ντεγκ Χσιάο Πινγκ προωθεί την πρώτη σειρά μεταρρυθμίσεων της κινεζικής οικονομίας που οδήγησαν στη μετάβαση προς ένα «σοσιαλισμό της αγοράς»: αποκέντρωση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων προς τους δήμους και τις επαρχίες, την άδεια εισόδου του ξένου κεφαλαίου και της πραγματοποίησης άμεσων ξένων επενδύσεων και γενικότερα μια ολόκληρη σειρά μεταρρυθμίσεων που εκτόξευσαν την Κίνα σε μια εκπληκτική αναπτυξιακή τροχιά, τις επιπτώσεις της οποίας στις παγκόσμιες πολιτικές και οικονομικές σχέσεις τώρα αρχίζουμε και συνειδητοποιούμε». Οι Κινέζοι μιλούν για «σοσιαλισμό με κινέζικα χαρακτηριστικά, και ο Χάρβεϊ προτείνει να τον αποκαλέσουμε «νεοφιλελευθερισμό με κινέζικα χαρακτηριστικά». Την ίδια εποχή ανεβαίνει η Θάτσερ στην εξουσία αναγορεύοντας τον μονεταρισμό και τον νεοφιλελευθερισμό σε βασικούς άξονες της κρατικής πολιτικής.
Ο Πολ Βόλκερ (πρόεδρος της FSB: Ομοσπονδιακής τράπεζας των ΗΠΑ) μετά το 1979 θεώρησε ότι η νομισματική πολιτική έπρεπε να ενδιαφέρεται μόνο για τη μείωση του πληθωρισμού, ακόμη κι αν αυτή η μείωση θα έπρεπε να γίνει εις βάρος της απασχόλησης. Έτσι, ανέβασε τα επιτόκια στο 20%, η οικονομία κατέρρευσε και αυξήθηκε πολύ η ανεργία.
Αργότερα ο Ρέιγκαν αφού επιτέθηκε στα κεκτημένα δικαιώματα, «προχώρησε στην ελάφρυνση της φορολογικής επιβάρυνσης των ανώτερων τάξεων από το 78% στο 20%» ενώ παράλληλα απορρύθμισε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και αναδιάρθρωσε την οικονομία προς μια νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση.
Η εξάπλωση του νεοφιλελευθερισμού έγινε «σχετικά ασύμμετρα». Κάποιες φορές έγινε μέσω εξωτερικών πιέσεων, άλλες με πολιτική επιλογή των εθνικών ελίτ (π.χ. Κίνα), ενώ τις περισσότερες φορές ήταν αποτέλεσμα και των δύο παραμέτρων.
Σε ΗΠΑ, Ν. Ζηλανδία, Ινδία, Μεξικό, Ην. Βασίλειο, Ν. Υόρκη εφαρμόστηκε η ίδια πολιτική υπό τη μορφή της ΤΙΝΑ (there is no alternative): Μειώσεις στη φορολογία των επιχειρήσεων και ουσιαστικά ένα πέρασμα από την κοινωνική ευημερία στη εταιρική ευημερία.
Η παλινόρθωση της ταξικής κυριαρχίας
Ο Χάρβεϊ δανείζεται την έννοια αυτή από δύο Γάλλους οικονομολόγους (Ντιμενίλ και Λεβί) και αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι μεταρρυθμίσεις ευνόησαν την ελίτ του 1% ή του 0,1% κάνοντας φτωχότερο τον υπόλοιπο πληθυσμό (π.χ. στο Μεξικό οι ιδιωτικοποιήσεις στα μέσα του ’90, έφεραν 14 Μεξικανούς στη λίστα των πλουσιότερων ανθρώπων του κόσμου και στη Ρωσία μέσω της θεραπείας-σοκ 7 άνθρωποι έφτασαν να κατέχουν περίπου το 1/3 της οικονομίας).
Για τον Χάρβεϊ, ωστόσο, «η πρόταση του νεοφιλελευθερισμού δεν εμφανίστηκε με αυτούς του όρους, αλλά ως απάντηση και αντιμετώπιση της κρίσης συσσώρευσης. Στην πραγματικότητα, όμως, οι επιδόσεις του [νεοφιλελευθερισμού] στον τομέα αυτό ήταν κάκιστες. Ο παγκόσμιος ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ήταν περίπου 3% με 4%. Ακόμη και στην ταραχώδη δεκαετία του 1970 ήταν περίπου 2,7%. Στη δεκαετία του 1980 ο ρυθμός αυτός έπεσε στο 1,4%, στη δεκαετία του 1990 στο 1,1% και από το 2000 κινείται κάτω από το 1%. Συνεπώς, ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός είχε κάποια μεγάλη επιτυχία στο ζήτημα της ανάκαμψης της ανάπτυξης. Σε πολλά μέρη του κόσμου μάλιστα, η εμπειρία από την εφαρμογή του ήταν εντελώς αρνητική».
Οι 2 λόγοι της επιτυχίας του νεοφιλελευθερισμού:
- «Ο νεοφιλελευθερισμός συνεπάγεται ένα ολοκληρωμένο σύστημα μετασχηματισμών στην παγκόσμια οικονομία που δημιουργεί τρομακτική αστάθεια». Σε ένα τέτοιο καθεστώς υπάρχουν πάντοτε κάποιοι που τα πηγαίνουν μια χαρά κι επομένως για αυτούς που τα πηγαίνουν χάλια έχει την απάντηση: «φταίτε εσείς που δεν είστε ανταγωνιστικοί». Για τον νεοφιλελευθερισμό «φταίει πάντα το θύμα».
- Κατάφερε θαυμάσια να διαμοιράσει τον πλούτο υπέρ των ανώτερων τάξεων. Παλινόρθωσε την ταξική κυριαρχία σε ΗΠΑ και Βρετανία. Δημιούργησε νέες δομές ταξικής κυριαρχίας σε Κίνα, Ρωσία, Ινδία κ.ά. Ελέγχοντας τα μέσα ενημέρωσης, μεγάλα κέντρα και ινστιτούτα επικοινωνίας, χρηματοδότησε «think tank» (Heritage Institute, American Enterprise Institute, Institute of Economic Affairs, Adam Smith Institute), τα οποία παράγουν συνεχώς δεξιά προπαγάνδα για τις αρετές και τις επιτυχίες της αγοράς, ενημερωτικά μέσα όπως το FOX και το Συγκρότημα Μέρντοχ με 278 διευθυντές επιλεγμένους για την ανεξαρτησία της γνώμης τους, οι οποίοι όλοι τους «ανεξάρτητα» υποστήριξαν τον πόλεμο στο Ιράκ.
Ο Χάρβεϊ υποστηρίζει ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο δεν αφορά τόσο «τη συσσώρευση κεφαλαίου μέσω παραγωγικών επενδύσεων, όσο την κλοπή, αρπακτικότητα, απάτη, όλα αυτά στα οποία αναφερόταν κάποτε ο Μαρξ με τον όρο ‘πρωταρχική συσσώρευση’ και για τη μεγάλη σημασία των οποίων σε όλη την ιστορία του καπιταλισμού μίλησε, επίσης, η Ρόζα Λούξενμπουργκ». Τη διαδικασία αυτή την ονόμασε απαλλοτριωτική συσσώρευση.
Η απαλλοτριωτική συσσώρευση (accumulation by dispossession):
- Ιδιωτικοποίηση: μετατροπή των κοινωνικών αγαθών και δικαιωμάτων σε εμπορεύματα (τα οποία πρέπει πλέον να παράγονται και να πωλούνται π.χ. υγεία, εκπαίδευση κτλ.). Βασικό δόγμα του ΔΝΤ («διαρθρωτική προσαρμογή» μιας εθνικής οικονομίας)
- Μεταφορά της εξουσία προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα: Από το 1970 και μετά, με ραγδαίες μεταβολές στην ανακατανομή πλούτου και τη δημιουργία νέων κρίσεων (πχ. ’97-‘98 Ταϊλάνδη, Ινδονησία, Ν.Α. Ασία, Ν. Κορέα). Πίεση για άνοιγμα των συνόρων τους στο διεθνές κεφάλαιο. Μεγάλες εισαγωγές διεθνών κεφαλαίων από τις τράπεζες οι οποίες δάνειζαν στις επιχειρήσεις με επιτόκιο. Άνοδος των επιτοκίων, απόσυρση των επιχειρήσεων και των τραπεζών λόγω έλλειψης ρευστότητας. Επάνοδος των τραπεζών για αγορά των χρεοκοπημένων επιχειρήσεων σε τιμές διάλυσης. Πώληση των επιχειρήσεων από τις τράπεζες μετά από ένα χρονικό διάστημα περίπου 2 ετών. Όπως έλεγε ο αμερικανός τραπεζίτης Άντριου Μέλον, «σε μια οικονομική κρίση, τα περιουσιακά στοιχεία επιστρέφουν στους πραγματικούς ιδιοκτήτες τους, δηλαδή σε εμάς».
Έτσι, το αμερικανικό, το ιαπωνικό και το ευρωπαϊκό κεφάλαιο κατάφεραν κατά τη διάρκεια αυτών των οικονομικών κρίσεων να αγοράσουν πρώτης τάξης παραγωγικά περιουσιακά στοιχεία στη Νοτιοανατολική Ασία για ένα κομμάτι ψωμί. Νωρίτερα είχαν κάνει το ίδιο στη Βραζιλία και το Μεξικό. Μ΄ αυτόν τον τρόπο το χρηματοπιστωτικό σύστημα μετατρέπεται σε ένα μεγάλο μηχανισμό αρπαγής, ενώ στο πλαίσιό του έχουν αναπτυχθεί κάθε είδους εργαλεία, όπως π.χ. τα λεγόμενα hedge funds, με απίστευτη ισχύ στη διεθνή οικονομία.
Η ελευθερία
Η έννοια της ελευθερίας διαχωρίστηκε από την κοινωνική της διάσταση και αφομοιώθηκε στην ατομική της διάσταση από τη νεοφιλελεύθερη και συντηρητική παράταξη. Για τον Χάρβεϊ, η απάντηση θα πρέπει να είναι η επαναδιατύπωση της έννοιας της ελευθερίας και της δημοκρατίας μέσα από ένα λόγο ριζικά διαφορετικό από αυτόν των νεοφιλελεύθερων και των συντηρητικών.
Βιβλιογραφία:
Ν. Χάρβεϊ (2005) Ο νεοφιλελευθερισμός και η παλινόρθωση της ταξικής κυριαρχίας, μτφρ. Θ. Ηλιάδης, Αθήνα: Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς.
Ν. Χάρβεϊ (2007) Νεοφιλελευθερισμός. Ιστορία και παρόν, μτφρ. Μ.- Α. Αλαβάνου, Αθήνα: Καστανιώτης.
Photo credits: Wikipedia.org